Het slaapfasesyndroom: klachten en behandeling

Wat is het slaapfasesyndroom?

Het slaapfasesyndroom is een circadiaanse slaap-waakritmestoornis die tot een van de zeldzaamste vormen van de slaapstoornissen behoort. Naar schatting wordt slechts ongeveer 1% van alle mensen door de stoornis getroffen. Bij deze personen is de biologische klok niet goed afgestemd, waardoor zij niet op normale tijden kunnen inslapen of wakker kunnen worden. Hierbij worden verschillende vormen onderscheiden, afhankelijk van hoe de slaapfase zich uit bij de desbetreffende persoon: bij het syndroom van de vertraagde slaapfase (delayed sleep phase syndrome) slapen zij chronisch te laat in, vaak pas in de vroege ochtenduren. Het versnelde slaapfasesyndroom (advanced sleep phase syndrome) daarentegen beschrijft precies het tegengestelde: de desbetreffende personen slapen vaak vroeg in en worden veel te vroeg wakker. Een versneld slaapfasesyndroom komt vaak voor bij oudere mensen die duidelijk vroeger inslapen dan ze eigenlijk zouden willen.

Ook bij gezonde mensen kunnen de slaap- en waaktijden enorm variëren. Veel mensen staan van nature vroeg op (leeuweriken) en worden vanzelf wakker met de zonsopgang. Andere mensen behoren daarentegen tot het chronotype van de uilen en zijn doorgewinterde avondmensen, die laat opstaan en laat gaan slapen. Het wezenlijke verschil tussen een normaal slaapritme en personen met circadiaanse ritmestoornissen is daarbij het aspect van controle. Aangezien het bij leeuweriken en uilen om voorkeuren gaat, kunnen de desbetreffende personen afwijken van hun voorkeurspatroon. Zo kunnen leeuweriken ook eens een nacht doorhalen om feest te vieren met vrienden en kan een uil zich voornemen om vroeg op te staan als de volgende morgen een belangrijke afspraak op de agenda staat. Een stoornis zoals het slaapfasesyndroom wordt pas gediagnosticeerd als personen de tijd van inslapen of wakker worden niet kunnen beïnvloeden, omdat hun biologische klok afwijkt van het normale slaap-waakritme.

Wat is er anders bij circadiaanse slaap-waakritmestoornissen?

Normaalgesproken volgen onze lichamelijke en geestelijk functies een ritme van 24 uur. Dat noemen we een circadiaans ritme. De biologische klok van de mens wordt aangestuurd door een hersengebied dat wordt beïnvloed door licht en donker. Als onze ogen bijvoorbeeld door het ochtendlicht worden gestimuleerd, geven de lichtimpulsen een signaal af naar onze hersenen dat het tijd is om op te staan. Die stoppen vervolgens met de productie van het slaaphormoon melatonine, zodat we wakker worden en kunnen beginnen aan onze dagelijkse activiteiten. 's Avonds gebeurt daarentegen precies het omgekeerde: door het donker ontvangen de hersenen een signaal dat het tijd is om meer slaapbevorderende melatonine te produceren. Als de concentratie van deze moe makende stof hoog genoeg is, worden we aangenaam slaperig en willen we naar bed. Het slaapfasesyndroom is een chronische verstoring van het circadiaanse slaap-waakritme die dit natuurlijke proces verstoort. De innerlijke klok van de desbetreffende persoon is niet aangepast aan de dag-nachtcyclus, zodat zijn of haar inslaaptijd in vergelijking met de algemene bevolking sterk is vervroegd of verlaat.

Wat veroorzaakt een circadiaanse ritmeslaapstoornis?

Bij het slaapfasesyndroom werkt de innerlijke klok in de regel anders. Maar wat veroorzaakt nu de vertraagde slaapfasen en komt dit door een neurologische verstoring? Hoewel in enkele gevallen hersenschade door een infectie, een hartinfarct of een ziekte zoals Alzheimer een rol schijnt te spelen, worden vooral levensstijlfactoren als oorzaak gezien. Zo kan de biologische klok om verschillende redenen uit balans raken:

• Een jetlag door een verre reis
• Ploegendiensten
• Lange periode van bedlegerigheid
• Een tekort aan zonlicht gedurende een langere periode
• Chaotisch slaapritme: Permanent opstaan en naar bed gaan op verschillende tijden

Door welke klacht wordt de slaapstoornis meestal veroorzaakt?

Als het circadiaanse ritme permanent verschoven is, kan het moeilijk zijn om elke dag goed te functioneren. De getroffen personen merken vaak eerst op het werk of op school hoezeer hun slaapstoornis hun normale dagverloop beïnvloedt. Hoewel de meeste mensen met deze stoornis lichamelijk en geestelijk gezond zijn, kunnen ze zich vaak overweldigd voelen, omdat hun productieve tijden afwijken van die van de mensen om hen heen.Omdat ze niet kunnen slapen wanneer dat moet, kunnen ze zich overdag erg moe voelen en gapen ze veel. Concentratieproblemen kunnen hun prestaties negatief beïnvloeden. Zelfs het uitvoeren van normale activiteiten zou bemoeilijkt kunnen worden. Werken of naar school gaan is dan bijvoorbeeld lastig en ze zouden kunnen neigen naar zelfmedicatie om deze vicieuze cirkel te doorbreken. Sommige mensen grijpen naar alcohol, slaapmiddelen en andere stimulerende middelen om wakker te kunnen blijven of om op normale tijden naar bed te kunnen gaan. In de avond kan slapeloosheid optreden en in sommige gevallen zijn de desbetreffende personen langer dan 24 uur wakker.

Omdat er nog geen diagnostische tests bestaan, wordt de diagnose van het versnelde of vertraagde slaapfasesyndroom gesteld op basis van de klachten. Meestal vragen artsen hun patiënten om gedurende enkele weken een slaapdagboek bij te houden. Dit slaapprotocol geeft informatie over de slaap- en waaktijden en kan de zoektocht naar een geschikte therapie vereenvoudigen. In zeldzame gevallen moet hulp worden ingeroepen van slaapwetenschappers en worden onderzoeken uitgevoerd in een slaaplaboratorium, bijvoorbeeld een polysomnografie.

Succesvolle behandeling: Hoe kan de interne klok van een mens weer in balans worden gebracht??

De syndromen van versnelde of vertraagde slaapfasen kunnen op verschillende manieren worden behandeld. Het uiteindelijke doel moet zijn om het normale dagritme weer te herstellen. Als de desbetreffende personen 's avonds op vaste tijden slapen en 's ochtends uitgerust wakker worden, dan is de behandeling geslaagd. Meestal worden patiënten behandeld met lichttherapie of chronotherapie. Ook kan een behandeling met melatonine worden ingezet. Goed om te weten: Veelgebruikte slaapmiddelen of kalmerende middelen zorgen niet voor een verandering van het slaap-waakritme, omdat ze de onderliggende oorzaak niet behandelen. Bovendien kunnen er bijwerkingen optreden.

Lichttherapie

Als je direct na het opstaan wordt blootgesteld aan licht, voel je je sneller wakker. Hiervoor wordt een daglichtlamp gebruikt van 10.000 lux, wat overeenkomt met een zonnige, maar bewolkte dag. De desbetreffende personen moeten dagelijks 30 minuten na het wakker worden een 'lichtbad nemen'. Daarbij moet het tijdstip langzaam naar voren worden geschoven, totdat het lijkt op een normaal slaap-waakritme. Hiervoor is wat geduld nodig: het kan 3 tot 7 dagen duren. Omdat licht in de avond juist tot een vertraging van het inslapen kan leiden, kan dit beter vermeden worden.

Chronotherapie

Met chronotherapie worden patiënten stap voor stap teruggeleid naar een normaal dag- en nachtritme. Samen met de behandelend arts wordt daarvoor een stapsgewijze therapie opgesteld. Mensen met een verschoven slaapfase reageren vaak gevoelig op veranderingen van de slaaptijd. Het is raadzaam om gedisciplineerd te zijn en erop te letten op tijd naar bed te gaan om mogelijke slaapproblemen te voorkomen en op tijd te kunnen inslapen.

Gezonde slaaphygiëne voor een evenwichtig slaap-waakritme?

Bij een gezond slaap-waakritme slapen we elke dag gemiddeld 8 uur. Door maatregelen op het gebied van slaaphygiëne te nemen, kunnen patiënten met slaapstoornissen een gezonde nachtrust ondersteunen en eindelijk de ontspanning vinden waar ze zo naar verlangen. De volgende tips voor een goede slaaphygiëne kunnen eenvoudig worden ingezet en werken direct:

1. Probeer op vaste tijden naar bed te gaan en in te slapen. Zo maak je het eenvoudiger voor je lichaam om in de slaapmodus te komen.
2. Plan 's avonds ontspannende rituelen zoals een warm nachtmutsje of lezen voor het slapen.
3. Vermijd 's avonds blauw licht en schakel digitale apparaten minimaal twee uur voor het slapengaan uit, omdat kunstlicht mogelijk vertraagd inslapen in de hand werkt.

4. Probeer beweging liever 's ochtends in te plannen door vroeg te sporten in plaats van 's avonds. Een extreme workout voor het slapengaan kan leiden tot een verhoogde afgifte van adrenaline, waardoor je langer wakker blijft..
5. Drink 's avonds geen genotsmiddelen zoals alcohol of cafeïne, omdat deze kunnen zorgen voor een oppervlakkige slaap, waardoor je 's nachts mogelijk onvoldoende ontspant.
6. En hoe aantrekkelijk het ook klinkt: probeer overdag niet te slapen.